Türk halk türkülerinin varyantlaşması: Ezgisel varyant örneği

Özet

Bu araştırma, Türk halk türkülerinin farklı yörelere aktarım süreçlerinde ortaya çıkan ezgisel varyantlaşma mekanizmalarını belirlemeyi amaçlamaktadır. Çalışma, karma araştırma yaklaşımıyla yürütülmüş; öncelikle TRT Türk Halk Müziği repertuvarında yer alan, halk arasında yaygın icra edilen ve ezgisel olarak tanınmış türkü örnekleri seçilmiştir. Daha sonra bu türkülerle ilişkili, ezgisel benzerlikler taşıyan varyant eşleşmeleri belirlenmiştir. İncelemeye alınan örnekler şunlardır: “Adalardan Çıktım Yayan – Bebeğin Beşiği Çamdan”, “Geline Bak Geline – Mendilim İşle Yolla”, “Tevekte Üzüm Kara – Gel Benim Gelin Yarim”, “İndim Yârin Bahçesine – Meclisinde Mail Oldum”, “Eğdim Kavak Dalını – Değirmen Üstü Çiçek” ve “Bahar Geldi Güller Açtı – Sevdiğim Bir Gün Bana (Yar Demedin)”. Türkü çiftleri, makam dizileri, ritmik örgü ve ezgisel motif yapıları üzerinden notasyon temelli karşılaştırmalı analizle çözümlenmiştir. Veri analizinde ezgi benzerlikleri renk kodlaması ve nota eşleştirme teknikleriyle gösterilmiş, motif kaymaları, ritmik kırılmalar ve icra yönelimlerindeki farklılıklar nicel ve nitel birlikte değerlendirilmiştir. Bulgular, varyantlaşmanın özellikle belirli ezgi motiflerinde ve sözlü bölümlerin karakteristik melodik kıvrımlarında yoğunlaştığını ortaya koymaktadır. “Adalardan Çıktım Yayan” ile “Bebeğin Beşiği Çamdan” örneğinde Hüseynî makam dizisinin korunmasına rağmen usul yapısındaki değişimlerin (4/4 Sofyan’dan 7/4 Devr-i Hindî + 4/4 Sofyan’a dönüş) ezgisel varyantı belirgin biçimde etkilediği görülmüştür. “Geline Bak Geline” ve “Mendilim İşle Yolla” türkülerinde iki zamanlı Nim Sofyan usulü sabit kalmış, ancak yöresel söyleyiş ve icra tercihleri sözlü ezgi motiflerinde mikro düzeyde farklılaşma yaratmıştır. “İndim Yârin Bahçesine” ile “Meclisinde Mail Oldum” örneklerinde ise Mahur dizisinin ortak kullanımı sürerken icra seyrindeki iniş–çıkış düzeninin değişmesi varyantlaşmayı görünür kılmıştır. Bu bulgular, türkülerin farklı coğrafi ve toplumsal çevrelere aktarımı sırasında makam iskeletinin büyük ölçüde sabit kaldığını; ancak ezgi motiflerinin yerel ritmik, fonetik ve icra alışkanlıklarına bağlı olarak yeniden şekillendiğini göstermektedir. Melodik çatının korunmasına karşın motiflerin mikro düzeyde değişime uğraması, sözlü kültür ortamında aktarılan halk müziğinin doğasına işaret eden temel bir özellik olarak değerlendirilmiştir.